Ermenistan Ä°srail Ä°liÅŸkilerinin GeniÅŸlemesi

Ermenistan – Ä°srail iliÅŸkilerini geniÅŸletmek: Ä°ran'ın Güney Kafkasya Dış Politikasına Etkiler

Vali Kaleji, CACI Analist

Ä°ran ile Ermenistan arasındaki yakın iliÅŸkiler Erivan ile Tel Aviv arasındaki iliÅŸkilerin hızlı geniÅŸlemesi sonucunda gölgede kaldı. Tahran Ä°srail'i, Ä°ran'ın Ermenistan'ın da aralarında bulunduÄŸu komÅŸularıyla iliÅŸkilerinde olumsuz rol oynayan ve Güney Kafkasya'da güvenlik ve istikrarı tehdit eden 'üçüncü bir faktör' olarak görüyor. Ermeni yetkililer Erivan'ın kararının Tahran tarafından başından beri bilindiÄŸini ve Erivan – Tel Aviv iliÅŸkilerinin güçlenmesinin aralarında Ä°ran'ın da bulunduÄŸu diÄŸer ülkeleri hedef almadığını iddia ediyor.

ARKAPLAN:

Ä°srail'in Ermenistan ile ikili iliÅŸkilerinin geniÅŸlemesi, Azerbaycan ve Gürcistan ile iliÅŸkilerinin aksine her zaman düÅŸük bir yoÄŸunluk seviyesinde olmuÅŸtur ve geçtiÄŸimiz aylarda Ä°ran'ın Güney Kafkasya'daki dış politkasını etkileyen en önemli faktörler arasındadır. Ä°ran'ın onbeÅŸ komÅŸusu içinde yegane Hıristiyan ülke olan Ermenistan bu anlamda Hıristiyan dünyaya açılan bir kapı görevi görmektedir. DiÄŸer yandan Ermenistan'ın Azerbaycan ve Türkiye ile sınır kapılarının kapalı olması sebebiyle Ä°ran da pratikte Ermenistan için Ä°slam dünyasına açılan kapıdır.

Ä°ran, Aralık 1991'de Ermenistan'ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkeler arasındadır ve bundan kısa bir süre sonra karşılıklı elçilikler açılmıştır. Bağımsızlığın hemen ardından yaÅŸanan zorlu yıllarda Ä°ran, Ermenistan'a siyasi ve ekonomik destek veren ülkeler arasında olmuÅŸtur. DaÄŸlık KarabaÄŸ çatışmasında Azerbaycan Cumhuriyeti'ne verdiÄŸi tam ve tek taraflı desteÄŸin yarattığı zorluklara raÄŸmen Ä°ran, dış politika alanında dengeli yaklaşımı ve bütün komÅŸularıyla iliÅŸkileri geniÅŸletmesiyle uyumlu bir biçimde, bölgenin tamamında çatışan taraflar arasında arabuluculuk yaparak barış, güvenlik ve istikrarın tesis edilmesi için gayret etti.

Son otuz yıldır Ä°ran – Ermanistan iliÅŸkileri hep yakın olmuÅŸtur ve Ä°ran'ın çeÅŸitli kavÅŸak noktalarında iniÅŸ ve çıkışlar yaÅŸadığı diÄŸer komÅŸularıyla iliÅŸkilerinin aksine Erivan – Tahran iliÅŸkileri her zaman istikrarlı ve olumlu olagelmiÅŸtir. Ermenistan – Ä°ran iliÅŸkilerinin farklı Ermeni siyasi partiler arasından ihtilaf olmayan nadir konular arasında olması dikkat çekicidir. Aslında Ermeni siyasi partiler arasında, aralarında Ermeni hükmetinin Ermenilerin katledilmesinin uluslararası arenada soykırım olarak tanımlanması karşısındaki tavrı, KarabaÄŸ sorunu ve Ermenistan'ın Türkiye, Batı ve Rusya – Ä°ran deÄŸil – iliÅŸkileri gibi hassas ve zorlu dış politika konularına yaklaşım dahil her konuda görüÅŸ ayrılığı mevcuttur.

Ä°ÅŸte bu zeminde Ermenistan ile Ä°srail – Ä°ran Ä°slam Cumhuriyeti'nin kırk yıldan fazla bir süredir düÅŸmanca bir çatışmanın içinde olduÄŸu bir devlet – ikili iliÅŸkilerinin güçlenmesi Ä°ran'da çok sayıda gözlemcinin dikkatini çekmiÅŸ ve endiÅŸelere neden olmuÅŸtur.

Sovyetler BirliÄŸi'nin dağılmasının ardından gerek Ermeni kilisesi ile Yahudiler arasındaki tarihi ayrılıklar gerekse ekonomik ve jeopolitik açıdan Ä°ran'a güvenmesi sebebiyle Ermenistan, Ä°srail'e karşı her zaman ihtiyatlı olmuÅŸtur. Bu yüzden, 1992'de Ä°srail ile diplomatik iliÅŸkiler kurulmuÅŸ olsa da Erivan, Tel Aviv'de elçilik açmamış ya da bir elçi atamamıştır. Sovyetler BirliÄŸi'nin çöküÅŸünden otuz yıl sonra Tel Aviv'de bir Ermenistan elçiliÄŸi açılması ve bir büyükelçi atanmasının önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmesinin sebebi budur.

Ermenistan'ın Ä°srail'e atadığı elçi baÅŸlarda Paris, Kahire ve Erivan olmak üzere Ä°srail dışında yaÅŸamaktaydı. Ancak 2019 sonlarında, elçinin ikametgahı Erivan'dan Tel Aviv'e taşındığında bu durum deÄŸiÅŸti. Bununla birlikte Ermenistan, Kudüs'ün Aralık 2017'de Ä°srail'in baÅŸkenti olarak tanınması kararına karşı çıkmıştı. Öte yandan Ä°srail'in de 1915'teki Ermeni katliamını henüz soykırım olarak kabul etmediÄŸi unutulmamalıdır. Tüm bu farklılıklara raÄŸmen taraflar arasındaki ikili iliÅŸkilerin geniÅŸlemesi ve bunun sonrası için taşıdığı potansiyel doÄŸal olarak özellikle Ä°ran için önemlidir.

ETKÄ°LER:

Bu geliÅŸmenin sonuçlarından birisi, Ä°srail'in Orta Asya ve Kafkaslar'daki geleneksel çevre politikasının terfi etmesidir. Geleneksel doktrine göre Ä°srail, Müslüman Arap devletlerin zorlayıcı kuÅŸatmasını kırmak için Arap olmayan Müslüman devletlerle iliÅŸkileri ilerletmek yolunu seçmiÅŸti. Sovyetler BirliÄŸi'nin çöküÅŸü ve altı Arap olmayan Müslüman devletin bağımsızlık kazanması Ä°srail'e bölgedeki Müslüman devletlerle iliÅŸki kurmak ve geliÅŸtirmek için faydalı bir fırsat yaratırken Ä°srail önceliÄŸi Azerbaycan ile iliÅŸkilerine verdi. Bununla birlikte Kafkaslar'daki iki Hıristiyan devlet içinde Ä°srail özellikle 2003 Gül Devriminin ardından Gürcistan ile yakın iliÅŸkiler kurdu. Ancak Ermenistan'ın ekonomik ve jeopolitik açıdan Ä°ran'a dayanması sebebiyle Erivan Ä°srail'e karşı her zaman çekinceliydi ve böylece otuz yıl boyunca Ermenistan'ın Ä°srail ile iliÅŸkileri en düÅŸük seviyede ve en sınırlı biçimdeydi. Ä°srail için, Ä°ran'ın komÅŸularıyla iliÅŸkileri geniÅŸletmek bir baÅŸarıdır.

Bu durum diÄŸer taraftan da Ä°ran'ın bölgedeki güvenlik ve savunma endiÅŸelerini artırdı. Bu endiÅŸe Bakü – Tel Aviv iliÅŸkileri senaryosunun Erivan ile Tel Aviv arasında tekrarlanması ihtimalinden kaynaklanmaktadır. Ä°ran, Azerbaycan ile Ä°srail arasında geliÅŸen özellikle güvenlik iÅŸbirliÄŸinden kaygı duymaktadır. Yine de geçen yıllarda, özellikle Hasan Ruhani'nin cumhurbaÅŸkanlığı döneminde Ä°ran – Azerbaycan iliÅŸkileri dikkate deÄŸer derecede geniÅŸlemiÅŸtir. Ä°ran, Ermenistan ile iliÅŸkilerinde benzer bir tecrübe yaÅŸamak istememektedir. Ä°ran, etrafında, varlığını kendi ulusal çıkarları ve güvenliÄŸi açısından bir 'kırmızı çizgi' olarak gördüÄŸü Ä°srail'in her türlü mevcudiyeti ve nüfuzundan nasıl endiÅŸe ettiÄŸini defalarca göstermiÅŸtir.

Ermenistan – Ä°srail iliÅŸkilerinin geniÅŸlemesi Ä°ran'ın eleÅŸtirilerine neden oldu. Bir grup Ä°ranlı öÄŸrenci 9 Ocak 2020'de Ermenistan'ın Ä°srail'de elçilik açma kararını, Tahran'daki Ermenistan büyükelçiliÄŸi önünde protesto etti. Protesto yürüyüÅŸünün sonunda öÄŸrenciler Ermenistan hükümetini Ä°srail'e elçilik açma kararını gözden geçirmesini isteyen bir bildiri okudu. Ayrıca, Ä°ran Meclis Sözcüsünün Uluslararası Meseleler Özel Temsilcisi Hüseyin Emir Abdullahiyan, Ermenistan'ın Ä°srail'de elçilik açma kararını kınarken bunun Filistin halkının çıkarlarına aykırı olduÄŸunu belirtti. Ä°ranlı yetkili ayrıca Ermeni yetkili ve uzmanların Ä°ran'ın endiÅŸelerini giderme çabasına raÄŸmen, Tel Aviv'de Ermanistan'a ait bir elçilik açılmasının bölge güvenliÄŸini olumsuz etkileyeceÄŸine dikkat çekti. Ermenistan'ın Ä°ran büyükelçisi ArtaÅŸes Tumanyan, ülkesinin Ermenistan – Ä°srail iliÅŸkilerini geliÅŸtirme arzusuna raÄŸmen Ä°slam Cumhuriyeti ile 'dostane' iliÅŸkilere sadık kaldığı konusunda kıdemli bir Ä°ran DışiÅŸleri Bakanlığı yetkilisine teminat verdi. DiÄŸer yandan Ä°ran çalışmaları yapan Ermeni bir uzman olan Armen Ä°srayelyan, Armenpress'e konuyla ilgili bir röportaj verdi ve Erivan'ın bütün ortaklarıyla ÅŸeffaflık içerisinde çalıştığını ve Ermenistan'ın bölgesel politika önceliklerinin yönetimin en üst seviyesinde açıkça sunulduÄŸunu vurgularken Ä°ran'ın, Ermenistan'ın Ä°srail'de elçilik açma kararından haberdar olduÄŸunu söyledi.

Bu geliÅŸmenin üçüncü bir sonucu da Ä°ran'ın Kafkaslar'da ABD ve Ä°srail ile çatışmasının ÅŸiddetlenmesidir. Ä°ran kısaca Ä°srail'in bütün eylemlerini ABD'nin hedefleri ve çizdiÄŸi planlarla iliÅŸkili olarak görmektedir. Bu bakış açısına göre Ä°srail ve Amerikan politikaları arasında temel bir farklılık yoktur. Özellikle 2018'de Nikol PaÅŸinyan'ı iktidara getiren Kadife Devrimin ardından Ermenistan'ın Batıyla iliÅŸkileri dikkate deÄŸer derecede geniÅŸledi ve bunun sonucunda Ä°ranlı bir grup yetkili ve uzman Erivan – Tel Aviv iliÅŸkilerinin Trump yöneminin koordinasyonu ve iknası sonucu gerçekleÅŸtiÄŸini iddia etti. Bu, Mehr Haber Ajansının 'resmi karar ve iÅŸgal altındaki Filistin'e büyükelçi gönderilmesi adımının dönemin Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Danışmanının Erivan ziyaretinin ardından geldiÄŸi' iddiasına yer veren analizinden görülmektedir. Bunun Tahran'da ayrıca, Tahran – Washington iliÅŸkilerinin 1979 Ä°slam devrimnden bu yana en kötü koÅŸulların yaÅŸandığı bir zamanda atılmış bir adım olarak görüldüÄŸü ve Ermanistan – Ä°srail iliÅŸkilerinin hızla geniÅŸlemesinin Trump yönetiminin 'maksimum baskı' politkasının bir parçası olarak yorumlandığı gözlenmektedir.

SONUÇLAR: 

Ä°ran bu aÅŸamada Ermenistan – Ä°srail iliÅŸkilerinin güçlenmesini hassasiyet ve endiÅŸeyle izliyor. Ayrıca Tahran – Erivan yakın ikili iliÅŸkilerini sürdürme vurgusu yaparken Ermenistan hükümetine Ermenistan'ın Ä°srail ile iliÅŸkilerini geniÅŸletmesinin sadece Ä°ran'ın ulusal güvenliÄŸini tehdit etmekle kalmayıp Ermenistan'ın güvenliÄŸini de riske attığı uyarısı yapıyor.